Osiedle Przyjaźń w rejestrze zabytków. Konserwator podpisał decyzję

Na przełomie października i listopada 2023 r. Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków prof. Jakub Lewicki z urzędu wszczął postępowanie o wpisanie układu urbanistycznego i zespołu budowlanego Osiedla Przyjaźń do rejestru zabytków. Mieszkańcy osiedla coraz bardziej obawiali się wysiedleń z drewnianych domów osiedla, które pierwotnie powstało dla inżynierów i robotników budujących w latach 50. Pałac Kultury i Nauki. Dotychczas osiedle znajdowało się w wojewódzkiej i w gminnej ewidencji zabytków. Istniała obawa, że po niekorzystnym wyroku Trybunału Konstytucyjnego, osiedle zostanie wykreślone z ewidencji, a drewniane domki Osiedla Przyjaźń z czasem zostaną rozebrane, aby w ich miejsce pobudować wysoką zabudowę mieszkaniową. Od roku osiedle znajduje się pod ochroną tymczasową, która wynika z zapisów art. 10a ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Oznacza to, że od dnia wszczęcia postępowania w sprawie wpisu zabytku do rejestru do dnia, w którym decyzja w tej sprawie stanie się ostateczna, przy zabytku, którego dotyczy postępowanie, zabrania się prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i podejmowania innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku.

O początkach Osiedla Przyjaźń

Osiedle powstało w dla radzieckich inżynierów i robotników związanych z budową Pałacu Kultury i Nauki w 1952 r. Powstało między ul. Górczewską, Powstańców Śląskich, Jana Olbrachtą, a linią kolejową łączącą się z linią obwodową na wysokości Powązek, a Odolanami i zajmuje 32 hektary na terenach dawnej wsi Jelonki. Zgodnie z pierwotną koncepcją zakładano budowę 280 domów modułowych w trzech typach oraz zaplecza socjalno-kulturalnego. Projekt osiedla na Jelonkach powstał w 1951 r. w biurze architektonicznym Miastoprojekt Stolica, najprawdopodobniej pod kierunkiem arch. Macieja Kazimierza Piechotki. Większość budynków wzniesiono w konstrukcji drewnianej na murowanych fundamentach. Pierwsze domy oddano do użytku na początku 1952 r., z kolei na przełomie 1952 i 1953 r. przystąpiono uporządkowania terenu i sadzenia drzew i krzewów oraz do budowy boiska sportowego, które dłuży mieszkańcom do dziś. Na terenie Osiedla Przyjaźń zakwaterowano ok. 3 500 osób. Początkowo elewacje domów i pawilonów pozbawione były powłok malarskich, pomimo że w katalogu montażowym zalecono malowanie elewacji z wyróżnieniem detali inną barwą.

Jak było faktycznie z kolorami domków?

Około 1955 r. elewacje domów zostały pomalowane. W prasie wymieniano takie kolory jak seledynowy, beżowy i żółty, a na podstawie badań stwierdzono obecność pigmentów niebieskich, zielonych, urgów, brązów i bieli.

Losy osiedla po wybudowaniu Pałacu Kultury

Po zakończeniu budowy Pałacu Kultury i Nauki osiedle przekazano stronie polskiej. Zabudowa osiedla przeszła pod zarząd Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego, które przekazało je na potrzeby warszawskich uczelni, tj. Politechnice Warszawskiej, Uniwersytetowi Warszawskiemu, Szkole Wyższej Gospodarstwa Wiejskiego oraz Szkole Głównej Planowania i Statystyki. Domy jednorodzinne przeznaczono na domy wielorodzinne dla pracowników naukowych i administratorów osiedla, budynki hotelowe przekształcono na akademiki, część na domy wielorodzinne.

Część osiedla rozebrano

W 1977 r. w związku z budową drogi, wyburzono 8 budynków jednorodzinnych oraz 3 pawilony hotelowe wzdłuż ul. Powstańców Śląskich. W związku z planami budowy nowych akademików, drewniana zabudowa w części północno-zachodniej została rozebrana przed 1987 r. Oryginalnie znajdowało się tam 19 pawilonów hotelowych. Na ich miejscu w latach 90. wzniesiono m.in. bemowski ratusz oraz 3 murowane akademiki.

Konserwator podpisał decyzję

W piątek, 8 listopada na stronie internetowej Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie pojawiła się informacja o tym, że dzień wcześniej, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytów Marcin Dawidowicz podpisał decyzję o wpisaniu Osiedla Przyjaźń do rejestru zabytków. Od tego momentu, decyzja czeka na uprawomocnienie. Następnie osiedle zostanie umieszczone w księdze rejestru i otrzyma indywidualny numer rejestrowy.

Po przeanalizowaniu zebranego materiału dowodowego, MWKZ stoi na stanowisku, iż historyczny zespół budowlany Osiedla Przyjaźń posiada wartości historyczne, artystyczne i naukowe, uzasadniające objęcie go wpisem do rejestru zabytków nieruchomych, a jego trwałe zachowanie dla przyszłych pokoleń leży w interesie społecznym.

Zdaniem Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków historyczny zespół budowlany Osiedla Przyjaźń stanowi przykład kompleksowo zaprojektowanego samowystarczalnego osiedla mieszkaniowego o spójnej i jednorodnej pod względem kompozycyjnym zabudowie, tworzącego powiązaną przestrzennie grupę budynków. Wartość historyczna osiedla wynika z jego związku z powojenną historią Warszawy, odnoszącą się do genezy powstania Pałacu Kultury i Nauki. Z kolei wartość artystyczna osiedla wynika z przyjętej koncepcji zabudowy, obejmującej 2 typy drewnianych budynków mieszkalnych i indywidualne typy budynków użyteczności publicznej łączącej cechy architektury z krajów związkowych, poprzez gabaryty, ukształtowanie bryły, formę szalunku, wsparte na filarach ganki, wprowadzenie uproszczonego detalu w postaci m.in. opasek okiennych i gzymsów, zdwojonych pilastrów. „Inny charakter mają budynki jednorodzinne, których wygląd odpowiada projektowi zamieszczonemu w katalogu montażowym firmy Christoph und Unmack (Sobornyj derewjannyj dom, ok. 1945). W przeciwieństwie do pawilonów hotelowych, charakteryzują się zwartą bryłą o stromym krytym dachówką ceramiczną dachu z użytkowym poddaszem, przeszkloną werandą i poziomym układem szalunku na elewacji, stanowiąc przykład funkcjonalnej architektury mieszkaniowej I połowy XX wieku” - czytamy w uzasadnieniu decyzji wojewódzkiego konserwatora. 

W uzasadnieniu konserwator szczególną uwagę poświęca budynkom użyteczności publicznej wzniesnionych w konstrukcji drewnianej i murowanej. Usytuowany w centrum osiedla klub, duża stołówka oraz budynek kina łączą cechy architektury drewnianej, o charakterystycznym szalunku elewacji, opaskach okiennych i formie zadaszenia z architekturą reprezentacyjną, czerpiącą inspirację ze sztuki nowożytnej.

Ponadto historyczny zespół budowlany jest nośnikiem wartości naukowych. Stanowi on źródło informacji na temat architektury powojennej, koncepcji samowystarczalnych osiedli i wykorzystania budynków modułowych o konstrukcji drewnianej.